Thực hư chuyện “bóp méo” thị trường cơ sở để kiếm lợi trên thị trường phái sinh

Thực hư chuyện “bóp méo” thị trường cơ sở để kiếm lợi trên thị trường phái sinh

Trong bối cảnh thanh khoản trên thị trường chứng khoán cơ sở liên tiếp sụt giảm với biến động khó lường, nhiều nhà đầu tư đã chuyển sang giao dịch ở thị trường phái sinh nhằm kiếm lời. Tuy nhiên, vấn đề đang được nhiều nhà đầu tư đặt ra là có hay không việc ép giá trên thị trường cơ sở để kiếm lời trên thị trường phái sinh?

Tháng 5, thanh khoản thị trường phái sinh tăng vọt

Khối lượng giao dịch trên thị trường phái sinh bắt đầu tăng mạnh trong tháng 5 vừa qua, với tổng khối lượng giao dịch và giá trị giao dịch tăng gấp 5 lần so với tháng 4 với 162.500 tỷ đồng. Với đà tích cực hiện tại, dự báo sẽ có một kỷ lục giao dịch mới được xác lập trên thị trường phái sinh trong tháng 6 này.

Ông Bùi Văn Huy, Giám đốc Chiến lược thị trường Khối Khách hàng cá nhân, CTCK TP.HCM (HSC) cho rằng, hợp đồng tương lai chỉ số VN30 là sản phẩm phái sinh trên chỉ số VN30, do đó 2 thị trường ảnh hưởng lẫn nhau là điều dễ hiểu. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, thị trường phái sinh có thể dẫn dắt (lead) thị trường cơ sở và ngược lại, thị trường phái sinh cũng có thể đi sau (lag) thị trường chứng khoán cơ sở. Mối quan hệ này mạnh hay yếu, dẫn dắt hay đi sau tùy thuộc vào mỗi sản phẩm cơ sở (hàng hóa, chỉ số, tiền tệ…) và mỗi thời điểm khác nhau.

Trên thị trường chứng khoán Việt Nam, trong các thời điểm hoảng loạn, giá các hợp đồng tương lai (HĐTL) thường thấp hơn rất nhiều so với giá cơ sở, các biến động lớn trên giá các HĐTL thường tác động tiêu cực và kích thích việc bán ra trên thị trường cơ sở. Khi thị trường cơ sở tiếp tục giảm, lại kích hoạt sự chấp nhận các mức giá thấp hơn cho vị thế "short" của các HĐTL. Vòng xoáy này nối tiếp trong các nhịp giảm trong phiên và tạo ra các phiên giảm với biên độ rất lớn.

Hiện tại, khối lượng giao dịch của HĐTL kỳ hạn 1 tháng đạt khoảng 100.000 hợp đồng/phiên, lượng hợp đồng để qua đêm (OI) lúc cao điểm cũng đã ở mức 10.000 hợp đồng (giá trị danh nghĩa 1.000 tỷ đồng), trong khi nhiều cổ phiếu có trọng số lớn trong rổ VN30 có thanh khoản tương đối thấp, việc tác động đến chỉ số cơ sở bằng cách tác động đến 1 số mã cụ thể là có thể tiến hành được.

Tuy nhiên, cần lưu ý đối với HĐTL chỉ số luôn có 2 chiều, chiều "long" và chiều "short". Nếu bên nắm giữ vị thế "long" muốn tác động nâng chỉ số cơ sở, thì bên nắm giữ vị thế "short" cũng có thể tác động làm giảm chỉ số cơ sở. Do đó, việc tác động chỉ số theo hướng có lợi chưa chắc mang lại lợi nhuận cho nhà đầu tư.

Ở giai đoạn hiện tại, theo ông Huy, chiến lược phù hợp với các nhà đầu tư chuyên nghiệp là kinh doanh chênh lệch giá (arbitrage), tận dụng việc giá HĐTL chênh lệch quá xa so với giá trị định giá "fair-value". Trong giai đoạn thị trường giảm, thông thường, giá HĐTL ở mức rất thấp so với mức giá của chỉ số VN30 và giá trị "fair-value", điều này tạo cơ hội kinh doanh chênh lệch giá.

Khi giá HĐTL thấp hơn nhiều so với chứng khoán cơ sở, nhà đầu tư đang nắm giữ sẵn các cổ phiếu trong danh mục chỉ số VN30 có thể thực hiện đồng thời bán giao ngay (các cổ phiếu trong rổ VN30 theo tỷ trọng) và tham gia vị thế "long".

Đến ngày đáo hạn, nhà đầu tư đồng thời thực hiện mua lại danh mục chứng khoán cơ sở và đóng vị thế HĐTL. Bằng nghiệp vụ này, nhà đầu tư thu được tỷ suất sinh lợi chắc chắn từ sự định giá sai của thị trường, bất chấp diễn biến chỉ số VN30 cho đến khi đáo hạn.

Tuy nhiên, trong trường hợp giá HĐTL cao hơn quá nhiều so với giá trị "fair-value", nhà đầu tư có thể thực hiện ngược lại, mua giao ngay (danh mục cổ phiếu VN30) và tham gia vị thế "short".

Chiến lược "arbitrage" thường chỉ những nhà đầu tư chuyên nghiệp, nắm giữ sẵn danh mục cổ phiếu VN30 và các công cụ để mua bán nhanh số lượng cổ phiếu VN30 tương ứng theo tỷ trọng thực hiện. Việc chênh lệch bao nhiêu điểm giữa giá HĐTL và giá trị "fair-value" tùy thuộc vào chi phí vốn và tính toán riêng của mỗi tổ chức thực hiện "arbitrage".

“Sự chênh lệch không hợp lý giữa giá HĐTL và giá cơ sở sẽ là cơ hội cho nhà kinh doanh chênh lệch giá. Do đó, ngoài việc chú ý đến xu hướng của chỉ số VN30 và HĐTL, nhà đầu tư cá nhân cũng cần chú ý đến việc xác định giá trị 'fair-value' khi tham gia giao dịch, tránh việc mua đuổi, bán đuổi, đặt lệnh quá xa giá trị này”, ông Huy khuyến nghị.

Kiếm lợi trên thị trường phái sinh có dễ?

Trên thực tế, dòng tiền thông minh luôn biết “len lỏi” vào thị trường tiềm năng, dễ sinh lời. Nhìn lại diễn biến trên thị trường cơ sở, dù ghi nhận sự hồi phục, nhưng chỉ tập trung vào một số mã bluechips như VCB, HPG, GAS, MSN, VIC… nên không phải nhà đầu tư nào cũng được hưởng lợi. Chính vì vậy, nhiều nhà đầu tư tìm kiếm cơ hội sinh lời trên thị trường phái sinh.

Thực tế, trong các phiên gần đây, thị trường cơ sở giao dịch giằng co, tăng giảm mạnh trong phiên, nên với tính chất có thể đóng mở vị thế ngay lập tức của chứng khoán phái sinh, nhiều nhà đầu tư đã thực hiện chiến thuật trading trong ngày, dẫn đến thanh khoản chứng khoán phái sinh tăng mạnh.

Có thể nói, thị TTCK phái sinh đã chứng tỏ vai trò phòng vệ rủi ro hiệu quả, có tác dụng ổn định tâm lý nhà đầu tư, đặc biệt khi thị trường cơ sở biến động đột ngột. Theo CTCK MB (MBS), có 2 nguyên nhân chính khiến thanh khoản thị trường phái sinh tăng mạnh: Một là sự biến động mạnh của thị trường cơ sở - yếu tố khiến thanh khoản tăng. Biên độ biến động giá chính là yếu tố mang lại sự hấp dẫn cho sản phẩm phái sinh nói chung và hợp đồng tương lai nói riêng.

Hai là thị trường cơ sở không thuận lợi, khiến hợp đồng tương lai được quan tâm. Chứng khoán tăng về chỉ số, nhưng nhiều cổ phiếu lại giảm giá, khiến nhà đầu tư không dễ có lãi. Vì thế, tiền quay sang tìm cơ hội trên thị trường phái sinh để sinh lời.

Về ý kiến một bộ phận nhà đầu tư đang “tác động” vào chỉ số VN30 để phục vụ cho giao dịch phái sinh, MBS cho rằng, lập luận này thiếu cơ sở. Bởi theo MBS, tuy thanh khoản của chứng khoán phái sinh tăng khá mạnh, nhưng lợi nhuận thu về từ giao dịch trên thị trường này còn thấp, thậm chí thấp hơn nhiều chi phí phải bỏ ra cho việc tác động vào chỉ số VN30 để “đánh lên”.

Không thể phủ nhận tính hấp dẫn và các đặc tính vượt trội của HĐTL chỉ số VN30, trong đó tiêu biểu nhất là khả năng mua - bán theo 2 chiều và có thể đóng/mở vị thế ngay trong phiên, nhà đầu tư có thể kiếm tiền ngay cả khi thị trường giảm và đóng vị thế bất kỳ lúc nào trong phiên giao dịch. Đồng thời, HĐTL cũng mang đến công cụ phòng ngừa rủi ro đối với danh mục chứng khoán cơ sở. Do đó, sản phẩm HĐTL được nhìn nhận sẽ ngày càng được đông đảo nhà đầu tư đón nhận.

Khi có nhiều nhà đầu tư, đặc biệt là nhà đầu tư lớn tham gia thị trường, các cơ hội kinh doanh chênh lệch giá sẽ được tận dụng triệt để hơn. Do đó, giá các HĐTL sẽ tiền gần về giá trị "fairvalue" hơn, đồng thời sẽ không lệch bất thường với chỉ số cơ sở nhiều như giai đoạn hiện tại. Điều này, theo HSC, cũng sẽ giảm thiểu rủi ro đáng kể cho cả nhà đầu cơ lẫn nhà đầu tư phòng ngừa rủi ro (rủi ro basis – basis risk) dựa trên hợp đồng tương lai chỉ số. "Rủi ro basis" ở đây được hiểu là rủi ro mà các khoản đầu tư bù đắp vị thế trong một chiến lược phòng ngừa rủi ro không thay đổi theo các hướng đối ngược nhau. Mối tương quan không hoàn hảo giữa các khoản đầu tư bù đắp vị thế đã tạo ra các khoản lỗ hoặc lãi tiềm ẩn trong một chiến lược phòng ngừa rủi ro và do đó đã làm gia tăng thêm rủi ro cho vị thế của nhà đầu tư (nhà phòng ngừa rủi ro). 

Hoàng Anh

Đầu tư chứng khoán