Khi các con số cất tiếng nói!

Khi các con số cất tiếng nói!

Ai làm phân tích tài chính, kế toán, kiểm toán đều hiểu rất rõ rằng những con số đều biết nói.

Nhà văn hài hước Kurt Tucholsky có một câu nổi tiếng về chuyện nói dối. Ông viết, có ba loại nói dối là nói dối, hoặc kẹt quá phải nói dối và các con số thống kê ^(*).

Theo tôi, hình như có thêm loại thứ tư là tổng hòa của cả ba loại trên.

Ai làm phân tích tài chính, kế toán, kiểm toán đều hiểu rất rõ rằng những con số đều biết nói.

Tuy nhiên, những con số thường nói trong yên lặng, khi nó được sắp xếp đúng chỗ và đúng lúc, được người có hiểu biết và có lương tâm sắp xếp. Những con số có thể bị bóc ra từ không khí, không có sự tự chủ nên đôi khi bị sử dụng để tô hồng hoặc bôi đen một chuyện gì đó, tác động lên não trạng của dư luận nói chung. Con số chỉ nói khi người trích dẫn tôn trọng công lý, sự thật và có ý thức trách nhiệm, có đạo đức của con người công chính, công tâm, công minh.

Người đời thường nói người làm luật thì biết cách lách luật, người quản lý thuế thì biết cách lách thuế, người kiểm toán thì biết cách trang điểm để có các con số đẹp, hồ sơ đẹp. Một số cơ quan thường báo cáo những con số năm sau luôn đẹp hơn năm trước, những báo cáo từ láo đến một nửa sự thật, hoặc từ một nửa sự thật cộng với một nửa sự hư cấu, miễn làm sao đạt được mục đích mà mắt người khác, mị được người khác và lừa được người khác.

Nhưng con số luôn để lại dấu vết, khi các nhà phân tích so sánh, xâu chuỗi và tìm ra các điểm khuất tất, những điểm đáng nghi ngờ, những bước đột phá mà không rõ nguyên nhân. Và “quản trị lợi nhuận” (earnings management) hay còn gọi là “kế toán sáng tạo” (creative accounting) là phương pháp phát hiện gian lận trong báo cáo tài chính (financial report).

Muôn cách gian lận

Để có bức tranh tài chính đẹp, các phù thủy con số biến hóa nó theo chủ đích của mình bằng cách kê khống lượng và giá trị hàng tồn kho, sắp xếp lại chi phí, nợ ngắn hạn và dài hạn, khoanh nợ và giãn nợ, bán khống hoặc mua khống, thu vén quỹ lương và bảo hiểm đủ loại, thu xếp cấu trúc cổ đông. Nói chung là có trăm mưu ngàn kế và càng tính toán càng sớm càng tốt, để có tỷ lệ khấu hao phù hợp và các khoản tiền dưới gầm bàn (under table).

Các công ty kiểm toán có đủ loại hình câu chữ để trốn tránh trách nhiệm và ghi rõ trong những lời mở đầu, nào là dựa trên các chứng từ được đưa ra, nào là làm theo hết mức hiểu biết của mình, nào là trách nhiệm cuối cùng luôn thuộc về khách hàng trong sự tuân thủ luật pháp nước sở tại.

Một vài thủ thuật tương đối phổ biến mà chúng ta bắt gặp trong thực tế như: Che giấu công nợ và chi phí (lời giả, lỗ thật), kể cả vốn hóa chi phí và không ghi nhận hàng bị trả lại; khai man hoặc khai khống doanh thu cao lên để lừa ngân hàng vay vốn và các cổ đông, các nhà đầu tư chứng khoán; định giá sai tài sản; ghi nhận sai niên độ; không khai báo đầy đủ thông tin thường dẫn đến lời thật, lỗ giả để trốn thuế hoặc biển thủ hoặc để phục vụ các mục tiêu đen tối khác.

Gần đây trên thị trường chứng khoán Việt Nam rộ lên chuyện một công ty gỗ khai man hàng tồn kho, sai phạm rành rành như vậy thì xử lý sao đây? Phải chăng các cổ đông nhà đầu tư lỡ mua chứng khoán vì tin vào bản tự bạch và các báo cáo tài chính đã được kiểm toán trước đó đành phải ngậm đắng nuốt cay?

Còn nhớ cách đây hai năm, tập đoàn kiểm toán PricewaterhouseCoopers (PwC) đã từng phải chịu án phạt 25 triệu đô la Mỹ của Sở Dịch vụ tài chính New York đưa ra sau khi tiếp tay cho một ngân hàng Nhật Bản che giấu hoạt động rửa tiền. Hay câu chuyện của tập đoàn xe hơi Volkswagen vì gian lận con số khí thải bằng phần mềm đã bị phạt ở Mỹ 18 tỉ đô la về sự cố này.

Giải oan cho con số

50% sự thật là 100% sự giả dối. Và những sự thật bị bóp méo thì hằng hà sa số. Những sự thật bị nhìn qua lăng kính với độ khúc xạ cao có thể hướng sự suy nghĩ của con người xa rời thực tế. Gian lận báo cáo tài chính chỉ là một mảng lừa đảo (bình quân chiếm đến khoảng 600 tỉ đô la hàng năm tại Mỹ trong suốt mấy thập niên qua). Gian lận số liệu gây ô nhiễm môi trường, bầu bán thay vì bầu cử, số liệu không nói lên chất lượng.

Con số 10.000 người chết vì tai nạn giao thông hàng năm ở trên đường và 1 triệu người chết hàng năm ở trên giường. Như thế có phải là cái giường nguy hiểm chết người gấp 100 lần rủi ro đi trên đường không?

Mức bình quân thu nhập của một gia đình 5 người là 2 triệu đồng/tháng, nhưng thật ra chỉ có một người đi làm kiếm được 10 triệu, còn mấy người kia thì đi học hoặc thất nghiệp. Hiểu sao đây?

Giá điện chỉ tăng lên 5%, đồng bào đừng lo! Vậy có dám nói thẳng ra là tiền điện thu năm nay sẽ tăng được 22.300 tỉ đồng, tương đương 1 tỉ đô la Mỹ hay không?

Nghiêm trọng nhất là những con số không được kiểm soát, không được giám sát. Chính vì thế mà các cuộc tranh luận về ngân sách, về đầu tư công ở mọi quốc gia đều rất căng thẳng và bị truy vấn đến tận cùng. Báo chí và các viện nghiên cứu độc lập đóng vai trò cực kỳ quan trọng để bảo vệ quyền lợi của nhân dân. Ngân sách và cách sử dụng chi phí quốc phòng thường là một lỗ hổng lớn để các “lái sung” thủ lợi mà không ai biết.

Alexis De Tocqueville (1866, với tác phẩm De la Démocratie en Amérique) đã rất đúng khi nhận xét: “Trong hiến pháp của các nước, bất kể bản chất của nó là như thế nào, đều có một điểm nơi đó nhà lập pháp phải buộc cầu viện đến lương tri con người và đạo đức công dân”.

Đó là con đường giải oan cho những sự thật bị bịt miệng, bị cầm tù, bị tha hóa, bị bóp méo và thậm chí bị chà đạp.

Sự giải oan cho các con số cũng là giải phóng cho cách suy nghĩ của dư luận. Mọi con số đều có logic và sự đáng tin chừng mực khi được so sánh với thực tế và sự cảm nhận. Ở các doanh nghiệp, việc thiết lập kiểm soát và kiểm toán nội bộ, xây dựng các quy định về đạo đức làm việc, kiểm tra bất thường, kiểm toán độc lập và cả đường dây nóng phát hiện gian lận là những biện pháp cần thiết. Còn trong phạm vi xã hội, do khuôn khổ của một bài báo có giới hạn, xin được hầu chuyện vào một dịp khác.

^(*) Nguyên văn bằng tiếng Đức: Es gibt drei Arten von Lügen: Lügen, Notlügen und Statistiken

Nguyễn Thanh Lâm

tbktsg